Was het Toeslagenschandaal eerder boven water gekomen als de ambtenaar die het meldde niet op non-actief was gezet? Had de doorsluizing van Nederlandse geheime atoombominformatie naar Pakistan eerder gestopt kunnen worden als er naar de klokkenluider was geluisterd? Zonder dat je je er misschien bewust van bent, zijn klokkenluiders van enorm groot belang voor Nederland. Door hen komen onder andere grootschalige fraude, mensenrechtenschendingen en corruptie aan het licht.

Onder de huidige regelgeving is het voor een klokkenluider alleen weinig aantrekkelijk om een misstand te melden. Vaak leidt dit voor de klokkenluider zelf tot ontslag, eindeloze rechtszaken of intimidatie. We moeten ervoor zorgen dat klokkenluiders geen ‘trap na’ krijgen als zij hun nek hebben uitgestoken in het algemeen belang. Deze week heeft de groep-Omtzigt een initiatiefnota hierover ingediend bij de Tweede Kamer.

Uit wereldwijd onderzoek is gebleken dat bijna de helft van alle fraude bekend wordt na tussenkomst van klokkenluiders. Werknemers, maar ook zzp’ers, uitzendkrachten en stagiairs, hebben namelijk als eersten toegang tot het reilen en zeilen binnen een bedrijf. Sinds 2016 bestaat in Nederland de Wet Huis voor Klokkenluiders, een initiatief van onder anderen Ronald van Raak (SP). Deze wet zou ervoor moeten zorgen dat klokkenluiders duidelijk weten waar zij terecht moeten met hun melding en dat klokkenluiders worden beschermd. Op papier lijkt het goed te werken, maar in de praktijk werkt de klokkenluidersbescherming onvoldoende, zo blijkt uit een aantal casussen.

Neem Ad Bos. Hij ontdekte de bouwfraude maar eindigde vervolgens in een camper. We zagen het bij Frits Veerman die – tevergeefs – heeft willen voorkomen dat Pakistan technologische kennis kreeg doorgesluisd om een atoombom te fabriceren. Hij belandde zelf op een internationale opsporingslijst.

Bij deze misstanden gaat het om grote zaken waarbij vrijwel iedereen het erover eens is dat de klokkenluider gelijk had. Stel je voor wat er gebeurt als de misstanden iets kleiner zijn. We doen in dit land alsof we heel vrij zijn, maar als je je vinger opsteekt om iets te melden, word je met de grond gelijk gemaakt. Waarom? Kennelijk hebben sommige organisaties er belang bij dat misstanden verborgen blijven.

Misstanden

Zo ook bij de Belastingdienst. Werknemers die melding maakten van het feit dat bewijsmateriaal illegaal werd achtergehouden bij de rechter in kindertoeslagzaken, werden aangepakt door hun werkgever. Datzelfde geldt voor degenen die het bestaan van de illegale zwarte lijsten bij de Belastingdienst naar buiten brachten. Deze ambtenaren konden helaas niet op bescherming rekenen, maar ervoeren juist tegenstand. Dat moet anders.

Momenteel worden klokkenluiders dus eerder óntmoedigd dan áángemoedigd om melding te maken wanneer zij tegen een maatschappelijke misstand aanlopen. In onze initiatiefnota over klokkenluidersbescherming willen wij mensen aansporen om melding te maken van misstanden. Daarbij aansluitend doen wij voorstellen om klokkenluiders beter te beschermen tegen benadeling als gevolg van hun meldingen en om bedrijven te bestraffen wanneer zij klokkenluiders tóch slecht behandelen.

Organisaties zijn verplicht om ervoor te zorgen dat er een onafhankelijke instantie is waar klokkenluiders een melding kunnen doen: een intern meldkanaal. Tegelijk zijn zij verplicht om klokkenluiders te beschermen. Als deze twee verplichtingen aan elkaar worden verbonden, worden klokkenluiders alleen maar beschermd wanneer zij hun melding doen via dit meldkanaal.

Voor sommige organisaties creëert dit een perverse prikkel om zo min mogelijk geld en aandacht te besteden aan het instellen van een goed meldkanaal. Immers: als er geen (werkend) meldkanaal is, geldt de bescherming niet en kan de klokkenluider gewoon ontslagen worden of erger. Dat is natuurlijk onzinnig. Er moet een duidelijke scheiding komen tussen deze twee verplichtingen. De bescherming van de klokkenluider moet niet afhangen van het telefoonnummer dat ze gebeld hebben.

Een tweede punt van verbetering is de precieze benoeming van de verschillende soorten ‘benadeling’ waartegen klokkenluiders beschermd worden. Geldt de bescherming alleen tegen ontslag? Nee. Maar klokkenluiders weten dit niet. Voorbeelden van benadeling die vaak voorkomen en duidelijker moeten worden genoemd, zijn: overplaatsing naar een andere locatie, pesterijen op de werkvloer, discriminatie, reputatieschade, opname op een zwarte lijst en (onterechte) psychiatrische verwijzing. Als mensen precies weten waartegen ze beschermd zijn, is de kans groter dat ze hun nek durven uitsteken.

En wat als na melding niet alleen de klokkenluider maar ook diens familieleden slachtoffer worden van benadeling? Onder het huidige wetsvoorstel zijn alleen familieleden beschermd tegen benadeling als zij bij dezelfde organisatie werken als de klokkenluider.

In een camper

Maar waarom is deze ‘werkgerelateerde context’ relevant? Ons zijn meerdere klokkenluiders bekend waarbij familieleden van de klokkenluider, partner of kinderen, worden benadeeld om de klokkenluider onder druk te zetten of te straffen. Daarom stellen we voor om het benadelingsverbod uit te breiden tot deze familieleden.

Laatste voorbeeld: het fonds voor klokkenluiders, in 2007 ook door Van Raak al voorgesteld. Vele klokkenluiders komen, nadat zij een melding hebben gedaan, werkloos thuis te zitten. Vaak komen hier dure proces- en advocaatkosten bij. Ad Bos moest uiteindelijk zijn huis verkopen en belandde zoals gezegd gedurende drie jaar met zijn vrouw in een camper. En dit terwijl zijn melding van de bouwfraude honderden miljoenen euro’s heeft opgeleverd. Het is van groot belang dat er een geldpot komt waaruit zij kunnen putten. Het fonds kan vervolgens worden aangevuld met de opbrengsten van boetes van organisaties die zich niet aan deze wet houden.

Hopelijk draagt onze initiatiefnota uiteindelijk bij aan de verbetering van het klimaat voor klokkenluiders. Dat zal bijdragen aan een herstel van onze rechtsstaat.

Bron: NRC, 15 april 2022