Logo

Opinie: Geef lokale bestuurders de ruimte om het gesprek over integriteit te voeren

Opinie: Geef lokale bestuurders de ruimte om het gesprek over integriteit te voeren

11 juli 2022

Barbertje moet hangen, luidt al snel het oordeel in de politieke arena, maar vaak ligt het minder zwart-wit. Daarom moeten lokale bestuurders het gesprek aangaan over morele waarden, betogen Marcelle Hendrickx en Jeroen van Gool van de Wethoudersvereniging.

Nog te vaak treden wethouders af terwijl zij achteraf onschuldig blijken. Dit komt omdat er enerzijds te veel en te vaak gezocht wordt naar een stok om mee te slaan, en er anderzijds geen benul is hoe om te gaan met beschuldigingen van integriteitsschendingen of van ongewenste omgangsvormen.

In twee recente casussen moesten wethouders het veld ruimen, nadat er verdachtmakingen van ongewenst gedrag aan hun adres waren gedaan. Uit nader onderzoek bleek dat er geen sprake was van hetgeen hun ten laste werd gelegd. Hieruit leren wij wederom dat het essentieel is om deugdelijk onderzoek te doen voordat er conclusies worden getrokken. Want zeker in een politieke omgeving ben je kwetsbaar en krijg je snel de situatie van Barbertje moet hangen of trial by media.

In zijn serie artikelen over integriteit toonde Volkskrant-journalist Ariejan Korteweg al aan dat wie betaalt, die bepaalt. Met andere woorden: van onafhankelijk onderzoek is niet altijd sprake. Ook de rol van de burgemeester is hierin ontzettend belangrijk, want zij of hij is immers de hoeder van de integriteit en zou boven de partijen moeten staan. Wij zien vanuit de Wethoudersvereniging dat dit een complexe en soms ongemakkelijke rol oplevert voor de burgemeester.

Inquisiteur

Soms trekt de burgemeester – al dan niet terecht – zijn of haar handen van de beschuldigde bestuurder af, of vervult een rol van inquisiteur en maant de beschuldigde wethouder zich terug te trekken. Noblesse oblige: uiteraard zijn er ook wethouders die een misstap maken. Daar moet natuurlijk het recht zijn beloop krijgen, maar wel op een rechtvaardige en zorgvuldige manier. Zeker in een tijd waarin het vertrouwen in de overheid al terugloopt.

Zo stelde informateur Herman Tjeenk Willink in zijn eindverslag dat in onze democratische rechtsstaat vertrouwen en matiging lijken te hebben plaatsgemaakt voor wantrouwen en escalatie. En precies wethouders lijken daar het kind van de rekening te worden. Daarom hebben wij vanuit de Wethoudersvereniging eerder al gepleit voor ondersteuning en (rechts)bescherming van mensen die door hun positie als politieke ambtsdrager onder een vergrootglas liggen.

In de Monitor Integriteit en Veiligheid stelt het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) zelfs dat wethouders in een kramp schieten en zij zich vaker van stemming onthouden, ‘uit angst voor mogelijke negatieve gevolgen’.

Betrouwbaar kompas

Goed bestuur en integriteit staan volop in de belangstelling. Daarbij wordt de opvatting dat er twee smaken zijn (goed en fout) meer en meer vervangen door het besef dat het vaak iets minder zwart-wit ligt. Om dan toch een betrouwbaar kompas te hebben om op te koersen, stellen wij voor om het over ‘moresprudentie’ te hebben. Daarom heeft de Wethoudersvereniging Rogier van der Wal (Platform 31, kennis- en netwerkorganisatie voor stad en regio) en Willeke Slingerland (lector weerbare democratie aan de Saxion Hogeschool) gevraagd dit begrip uit te diepen en praktisch toepasbaar te maken voor bestuurders.

De term moresprudentie, afkomstig uit het sociaal werk en de bedrijfsethiek, is volgens ons ook zeer bruikbaar voor het openbaar bestuur. De nieuwe gemeentelijke bestuurders, die nu dan wel binnenkort aan de slag gaan, kunnen hier ook veel aan hebben. Moresprudentie verzamelt op systematische wijze kennis en inzichten over de morele aspecten van het werk en hoe je daarmee kunt omgaan. Het kan de uitkomst zijn van een moreel beraad, waarbij diepgaand en open over morele afwegingen en keuzes wordt gesproken.

Systematische aanpak

Dat gesprek is geen eenmalige exercitie: dit vraagt om een herhaalde, systematische aanpak. Zo kun je gezamenlijk leren van integriteitsvraagstukken, om nieuwe ongelukken te voorkomen. Daar heeft de Wethoudersvereniging, samen met het Genootschap van Burgemeesters en met steun van het ministerie van BZK, onlangs zogenaamde ‘gespreksstarters’ voor opgesteld. Zowel de formele als ook de informele kant komt hierbij ter tafel, alsmede de onderliggende waarden en op welk punt die eventueel conflicteren. Ook de invloed van netwerken verdient aandacht.

Moraliseren ligt in Nederland gevoelig, het wordt al gauw beleefd als paternalisme of dwang. Nederlanders hechten aan hun autonomie. Maar wij denken dat men ook aan de bestuurstafel toe is aan het goede gesprek hierover; een uitweg uit de impasse waarin het lokaal bestuur verkeert. Normen en waarden verschuiven, en bestuurders zitten in een glazen huis. Tegelijkertijd is het onderlinge vertrouwen tussen bestuur, volksvertegenwoordiging, maatschappelijk middenveld en lokale media broos en kwetsbaar. Informele netwerken blijken bepalend in besluitvorming, zonder dat dit in het oog springt. Hoog tijd om hier wat diepgaander bij stil te staan.

Bestuurscultuur

Hier speelt ook een relatie met de bestuurscultuur, en hoe formeel en gepolitiseerd die is. Een vechtcultuur vraagt om een andere aanpak dan een gemeenschaps- of een regentencultuur. Het is belangrijk dat je aan de collegetafel de ruimte krijgt én voelt om je eigen morele normen in concrete situaties toe te passen. En om die ruimte ook aan anderen te gunnen. Een gesprek over moresprudentie helpt daarbij: moresprudentie is het groepsgewijs doorlopen en doorleven van moreel, rechtvaardig en behoorlijk bestuur, dat hierdoor geïnternaliseerd wordt.

In dit gesprek onderscheiden wij vier dimensies: die van de persoon van de bestuurder, de interpersoonlijke, die van de organisatie en die van de omgeving. Elk van deze dimensies kent eigen morele vragen. Ethiek vraagt om leiderschap en leiderschap vraagt om ethiek, zoals ook Alex Brenninkmeijer, de dit jaar overleden voormalig Nationale Ombudsman, benadrukte. En tot slot is het belangrijk dat morele weerbaarheid in de dagelijkse praktijk vervolgens ook leidt tot ethisch ‘actorschap’ (handelen, red.), zodat het niet blijft bij praten alleen.

Over de auteurs:
Marcelle Hendrickx
is voorzitter van de Wethoudersvereniging en wethouder in Tilburg
Jeroen van Gool is directeur en vertrouwenspersoon voor wethouders bij de Wethoudersvereniging

Bron: Volkskrant, 8 juli 2022

Gesprek.jpg