Wat is racisme? En wat is het niet?
Wat is racisme precies? En wat is het verschil met discriminatie? In het publieke debat, in de media en zelfs in het sociaal domein zijn daar veel vragen over. Soms wordt het bestaan van racisme in twijfel getrokken. Het ontkennen van dit maatschappelijke probleem, staat het werken aan gelijke kansen en een inclusieve samenleving in de weg. In dit artikel geven we uitleg over de term vanuit de sociale wetenschap. En geven we concrete handvatten voor de aanpak van racisme en discriminatie.
1. Wat is racisme?
Een bekende definitie die helderheid schept over de term racisme is die van Haeny en collega’s uit 2021. Zij definiëren racisme als een systeem van overtuigingen (vooroordelen), praktijken (discriminatie) en beleid dat gebaseerd is op het idee van ‘ras’, dat ten goede komt aan degenen met macht. Historisch (gezien) zijn dat witte mensen uit westerse landen. Braveman (2022) geeft een vergelijkbare definitie. Daarin staat centraal dat racisme gaat om het degraderen van mensen van kleur tot mensen met een inferieure status, en hen te behandelen op basis van deze ongefundeerde overtuigingen.
Impliciet en expliciet
Racisme kan zowel impliciet als expliciet zijn. Het is dus niet altijd intentioneel (Braveman et al., 2022; Haeny et al. 2021) en kan subtiel of juist heel openlijk zijn (Pettigrew, 1998). Dit komt doordat racisme kan worden gezien als een systeem in de maatschappij dat witte mensen bevoordeelt (Haeny et al., 2021). Het APA Dictionary of Psychology (APA) beschrijft racisme als een systeem in de samenleving dat op basis van uiterlijke kenmerken bepaalt welke kansen iemand krijgt. Denk daarbij aan huidskleur, vorm van neus en haarkleur; kenmerken die vaak met ‘ras’ worden geassocieerd.
Impliciet werkt racisme daarom door in het onbewuste geloof dat witte mensen beter zijn dan de rest, bijvoorbeeld intelligenter. Racisme wordt daarom ook wel beschreven als een geloof in superioriteit van een bepaalde groep (EUMC, 2005). Dit kan tot uiting kan komen in het ongelijk handelen van individuen, beschrijven Needham en anderen (2023) in een artikel over racisme in de gezondheidszorg.
Er is echter niet één enkele definitie van racisme. Er zijn vanuit verschillende disciplines zoals psychologie, sociologie, filosofie, verschillende definities.
Institutioneel
Racisme kan veel verschillende vormen aannemen (Haeny et al. 2021). Als mensen op basis van hun veronderstelde ‘ras’ bijvoorbeeld minder kans maken op een goede dienst of ontwikkelmogelijkheden dan wordt dit vaak institutioneel racisme genoemd. Soms worden de termen ‘structural’ of ‘systematic’ gebruikt zoals Braveman en anderen beschrijven. Institutioneel racisme verwijst daarmee vaak naar de processen en praktijken in een organisatie (Griffith et al., 2007; Lim et a., 2022; Trenerry et al., 2024) en naar beleid (Lim et al., 2022; Needham et al., 2023) die leiden tot ongelijkheid (Griffith et al., 2007) en witte mensen bevoordelen (Lim et al., 2022). Een bekend voorbeeld uit Nederland is het kinderopvangtoeslagenschandaal, je leest hier meer over in De Volkskrant.
2. Hoe kan racisme bestaan als rassen niet bestaan?
Vanuit de biologische wetenschap is al een tijdje bekend dat rassen onder mensen niet bestaan, lees bijvoorbeeld een artikel van Maglo en anderen uit 2016. Het idee dat mensen onderverdeeld kunnen worden in verschillende rassen is bedacht in de koloniale tijd. Om praktijken als slavernij te legitimeren (Smedley & Smedley, 2005). Mensen kunnen dus niet worden ingedeeld in verschillende rassen, legt bioloog Fairbanks uit in deze video. Alle mensen zijn namelijk van hetzelfde ras: ‘homo sapiens’. Verschillen bijvoorbeeld in lengte, haar- en huidskleur ontstaan door genetische verschillen, niet door verschillen in ras.
Niet biologisch, wel sociaal
In onze samenleving wordt echter wel vaak in rassen gedacht. Sociaal gezien bestaan deze dus wel. Een overblijfsel uit de eerder benoemde koloniale tijd. De APA legt ras dan ook uit als een sociale constructie. Simpel gezegd: rassen onder mensen zijn geen biologisch werkelijkheid, maar zijn iets dat mensen samen door de eeuwen heen hebben bedacht waardoor het van belang is geworden in de samenleving. In het dagelijks leven doet dat er dus wel toe, want mensen handelen, denken en voelen daardoor op een bepaalde manier. Dat rassen in biologisch zin niet bestaan betekent dus niet dat er geen racisme kan bestaan. De titel van een bekend wetenschappelijk artikel over dit thema heet dan ook: ‘Race as biology is fiction, racism as a social problem is real’ (Smedley & Smedley, 2005).
Deel dit bericht